Këmisha e Agushit
Tregim nga Namik Selmani
Nënë Nazua në fshatrat e Shijakut sa rroi e njihnin të gjithë. E njihnin dhe mirë shumë mirë. E gratë e një krahine si Çamëria mbahen mend për mjaft gjëra. Mund të mbaheshin mend për bakllavanë, për qëndismat që kishin bërë në rini, për ëmbëlsinë e bisedës, për urimet, për këngët që mund të ketë kënduar në dasmë. Apo dhe për vallet e bukur të grave çame që kërcehen në majë të thoit dhe për të cilën shumë gra edhe mund t’i ngrinin këngë.
Në atë pellg të çamëve ku ishte Sukthi, Xhafzotaj, Shkozeti kujtohej nanë Nurja që dinte të bënte klumushtorët që të lëpije dorën. Që thantë fiqtë dhe bënte manure ose bukë fiku për t’i ngrënë deri në prill kur dilte gjethi i fikut të ri. Mbahej mend Shekua që bënte trahananë e mirë. E varfëria ikte nga këto shtëpi. I bënte petët si kartë cigareje si thonë gratë me njëra-tjetrën.
Jo, jo, dhe jo. Kudo ku shkonte Nënë Nazua sa ishte gjallë, po dhe kur shkoi nga jeta, ajo kishte një faqole, le ta themi çamçe, asaj shamisë së kokës ose napë si i thonin vendasit shamisë së bardhë që mbulonte flokët e saj që ishin thinjur shumë kohë më parë se të vinte mosha e thinjërimit.
Nazon e njihnin të gjithë në fshat. Ishte nga Karbunari e Çamërisë. Nga Karbunari afër Paramithisë që kishte 40 000 kokë bagëti të imta. Ishte fshati i Boçarëve. Kishte ardhur me dy djem në Shqipëri. Burrin ia kishin vrarë dhe me njerëzit e burrit kishin kaptuar Qafën e Botës e dite më pas kishin ardhur në Xhafzotaj. Atje e kishte nisur prapë jetën dhe gjëja e parë që bëri ishte hapja e një furre me duar me palodhura. E bëri mirë dhe në të piqnin bukët edhe mjaft çamë të tjerë.
Kudo ku shkonte ajo kujtohej për shamitë e bardha borë që mbante me dy vija që i vareshin gjer në mes me dy koca-gërsheta që po thinjeshin pak nga pak dhe po shkurtoheshin në vite. Mbahej mend për tumanet e pastra me ca lulka të vogla të bardha. Mbante një çep shamie pak më të madh se të tjerat. ajo, ajo Nazua flokëthinjura e shoqeve pse e kishte më të madhe. Edhe pas 20 viteve që jetoi ajo e mbante me vete një çelës të vogël, të karsellës që ishte një lloj valixheje e madhe që e kishin marrë nga rruga e largët e ku kishin vënë ca gjëra. Kishte vënë manxuranë, që të merrte ërë të mirë çdo gjë që ishte brenda. Kishte marrë edhe një kostum të grave çame që ia kishte bërë nana e saj Ildizeja, kur ishte e re e kishte hyrë nuse të familja e Ferhatit.
I ndërronte faqolet shumë herë në ditë dhe ujin që dilte nga hiri i shkrirë e përdorte për herë të parë kur lante shaminë e kokës.
E mbanin mend në një ksodh që ishte bërë në Shijak. Kishte vdekur një djalë çam. Ishte sëmurë dhe nuk ia mundën dot të keqen mjekët. Atë natë në dhomë ku rrinte i vdekuri kishte gra që ndërroheshin njëra pas tjetrës dhe në mënyrën e tyre e vajtonin. Të gjithë gjenin fjalë për të. Ishte i pamartuar. I ri, i bukur. Të gjithë të mirat e botës kishte ai përveç .. jetës që i kishte ikur në lule. I erdhi radha atë natë dhe Nanë Nazos që t’i rrinte te koka Veledinit. I kishin vënë emrin e gjyshit që kishte vdekur në Çamëri. Ngadalë shkoi te koka. E përkëdheli pak në ballin e ftohtë. Rregulloi pak çipin e shamisë dhe rrinte si nja statujë. Gëk nuk bënte. Gëk, po ju them. Gratë e shihnin me cep të syrit. Çfarë kishte ajo grua që rrinte si e ngrirë? Ishte më e moshuara aty dhe në një farë mënyre duhet që të ligjëronte për atë djalë. Askush nuk mund t’i fliste. Pjesa e saj ishte heshtja. Ia hidhte si shigjetë vështrimin e syrit në ballin në fytyrën e Veledinit. Po i shkonte në mendje Agushi i saj, pa një varr. Pa një fije bari mbi të. Pa një këngë ksodhi në atë ditë kur e vuri në një rrugë me mundim.
Ditë më vonë gratë si gratë kërkonin që të gjenin engimën e heshtjes. Pse nuk qau Nazua, -thonin njëra pas tjetrës në krua, në rrugë? Pse? Pseeeeee?
Dhe gojë pas goje u gjet e vërteta. Ajo kishte qarë aq shumë sa i ishin tharë lotët. Jo, një ditë po një jetë. Me zë e pa zë. Me kuje dhe në heshtje. Kishte përcjellë deri atë herë 10 të afërm që kishin vdekur edhe që ishin më të rinj sa e ajo. I kishte mbaruar deti i lotëve. O, si kështu? Mos ishte pengu më i madh i viteve. Kishte qarë Agushin, kishte qarë Ferhatin burrin. Kishte qarë kunatin Belulin. Kishte qarë shtëpinë truallin e vjetër. Po sa lotë kishte ai trup i imët! Sa të kishte se njeri ishte dhe Nazua. Nuk donte që t’ia thoshte të gjithave, po ia kishte thënë Shuquranes që e kishte fqinjë. Eh, fqinjë i thoshin po ishin si motra. Në halle e në gaze.
-Çish e ke këtë, moj Nazo?,-i kishte thënë një ditë kur ajo nxorri nga karsella një rrobë të palosur të pastër dhe brenda saj kishte një rrobë me gjak të zbardhur nga koha.
Dhe Nazua nuk dinte që ta linte kokëvarur shoqen, i kishte thënë sa e sa derte e gëzime të jetës, po e them çamçe.
-Ah, moj motër, çish të të mollois. Ishte ditë qershori. Fundi ish. Ahhhh. Mos ma zgjo atë moshkall që më ka zënë! Mos, moj motër! Kisha thënë se do ia molloisja varrit, po zoti të ma bëjë hallall këtë gjynah që po bëj . Po e zgjoj djalin tim nga gjumi i gjatë, ma bëj hallall, more Agush, të zgjova nga gjumi, more bir. Njësoj si aherë kur të ndieja tej dhe hapin që më hidhje.
Shuqurania dëgjonte. I hapi sytë fort. Nuk e kishte parë Nazon kështu. Ajo rrinte shumë e heshtur e nuk ishte lehtë që t’i nxirrje fjalë nga goja. Pse kështu sot?. Pseee?
-Ah, m’u thaftë dhe mua goja që e pjeta –thoshte e vete kur pa atë trup që po i vinte vdekla.
Po Nazua as e dëgjonte fjalën, as i dëgjonte se çish thoshte ajo me vete
-Ah, edhe tani e kitoj, oj Shuqurane! Ma vranë djalin. E çish ta varrosja më parë??. As burrin nuk e kisha. Kisha vetëm Bejton, kunatin, se edhe burri Ferhati u vra. E kishin bërë copë në surrat Agushin. Copë ia kshin bërë gjoksin. Po ku i kishin gjetur ato thika për trupin e Agushit? Po ku i kishin gjetur ato plumba?? Hë, më thuaj, moj motër! Ma thuaj!
Shuqurania heshtëte. Askush nuk mund ta ndalonte këtë lumë, këtë det në një zbaticë të madhe.
– E bëra zëmrën gur. Gur të them.. Kujt t’ia kërreja hallin? Kujt t’ia tregoja se çish kesha brënda gjoksit. Doja që të ikja me bët. Nuk kisha fuqi . Ku ta lija Agushin?
I thashë kunatit të më bënte një gjë. Të merrte këmishën në trupin e djalit që shihte qiellin, diellin. ullinjtë, Jonin. Të merrte një shenjë nga djali. Ah sa shumë e desha! 16 vjeç ishte biri i nënës
Dhe Selfua e bëri. Me lotë në sy e bëri. E rrotulloi trupin dhe ia mori.
Oo, patagomë! S’e kisha parë Selfon të bëhej grua në si. Po klante burri i Perëndisë po klante si fëmilë dhe ai. Unë burrë e ai grua. Nuk flisja dot. Nofullat po më bëheshin gjak nga që i shtipja fort. I mbaja si ato hekurat që bënte Shahini kovaçi i fshatit. Ku e di e shkreta se ku e gjeti atë forcë. Kishte marrë një këmishë. Ma dha. Para meje nuk qante. As me si nuk më shihte. Mirë e bëre, i thashë. Çish t’i thoja? Si qelqe të thjera u bë zëmra. Më bëri një punë po punë që nuk duhej bërë. I thashë që të më merrte këmishën që i kishte mbetur në trup Doja ta merrja. Nejse të mos e zgjas më. Ishim vetëm katër vetë atje ku ishte Agushi i vrarë . E kishin vrarë.
Dhe më tej nën zë nis kënga. Nisi ligjërimi që kishte ardhur deri në ditët tona. Por edhe si brengë e nënës për 25 vjet dhe ai kishte ardhur në atë gjoks të tharë nëne
O Agush, o trëndafil
Çish ta prishën bukurinë?
Çish të bënë thela-thela
Kur në fshat vinej e djela!
Çish të krrenë sinë e ballit
Sikur hodhën gurt e malit
Ishte një këngë-bolorimë nga ato që vërtet munden me gurët dhe i shkërmoqin. Munden me malet dhe i bëjnë hi. Munden me detet dhe e thajnë me atë pikëlot në qerpikët e nënës.
Për çdo vargu kënge, ajo ofshante. Ishte një ofshamë e pambaruar që i dihej fillimi po jo fundi. Sikur lotonin malet kur ajo qante mbytarzi nënë zë dhe në dorë mbante një faqole të vardhe, me të cilën ajo fshinte sytë Në ato sy ku kishte pak lotë e shumë brengë
Oh, nuk donte që të lëndonte zemrat e të tjerëve. Mbase Shuqurania ishte e para dhe e fisit që po ia thoshte prapë atë që ndodhi në Karbunarë. Nuk donte t’ia thoshte vashazve që lanin fsheurazi në krua e qeshinin bukur. As djemve që ishin bërë levendë të Çamërisë
Bir i bir, të lanë pa varr
Kam kaq kohë që s’të kam parë
Kënga rrokulisej si një gur i rëndë që merrte me vete dhe të herdhur, merrte shkarpa, trungje, Duket se në atë çast po bolorisnin dhe gurët
Hesht, moj Nazo. Nisaf më,- i thoshte me të lutur Shuqurania
-Ehh, kur shkoi në ahiret të zotit unë nuk kesha as duar, as këmbë, ta varrosja. Në kokë na fluturonin plumba. Oh, zotit do ia rrëfej atë hup që bënë atë ditëzinjtë që na nxorrën nga shtëpitë e na vranë. Vranë palcën e djalërisë. Na thonin që të iknim me bët. Të iknim as vetë se dinin. U bë shkoho. Po çish ta lija atje? Dhe mora një copë të këmishës me gjak e mora dhe e vura në trup e futa në tumane. Kisha marrë dhe një karsellë të vogël . Kur ndaluam në një hije e nxora dhe e vura në të. Atje ka mbetur ka shumë vjet që kanqë shkuar.
Në tumane e mbajta për kohë të gjatë atë këmishë. Nuk e lava. Nuk doja që të më ikte gjaku i djalit. E vura në një karsellë pasi i panë me sytë e tyre se çfarë kishte. Nuk doja t’ia tregoja jenëvë që vinin në shtëpi. As t’i nuk doja që të të thoja. E çish kishte bërë Agushi? Kishte mbjellë grurë, misir, kishte bërë mjalcat me bletë që kullosnin në të përpjetat e maleve, kishte vjelë ullinj. Kishim një kalë të bukur që ai e mbante për të garkuar plehun për arat. E merrte edhe kur e kërkonin si krushk na dasma. E lante mirë atë ditë. Me një sapun të rrallë se do merrte nuse. Sa më gëzonte kush e shihja edhe sipër kalit. Dhëndërr nuk e bëra dot të uruarin.
Me këto duar shkoj shumë herë që ta shoh. E mbill derën që të mos më shohin jenët, po dhe ata që janë glatur në trup. . Kush e di se ç’thonë kur e mbill derën dhe kërkoj që të kitoj Agushin. Vetëm unë dhe zoti e di.
Në atë dritë të bardhë shamije, cepa e fytyrës së saj si dukej bëhej dhe më e bardhë se ishte. Askush nuk e pyeste se sa vite kishte në jetën e saj. Edhe ajo vetë i kishte harruar. Kishin mbetur në një pasaportë të kuqe që nuk hapej shpesh. Si duket zoti e kishte lënë kaq gjatë në jetë që ajo të kujtonte djalin e saj të mire, të kujtonte Çamërinë…Oh, këmisha e tij e marrë atje në Karbunarë dhe që ajo vetë ia kishte blerë për dasmën e pabërë, ishte sa një mijë këngë të pathëna, të pakënduara. Ishte një bedenë e Kalasë së dhimdhjes së dashurisë të malit për një truall që e kishin lënë dhe që një ditë djemtë që ishin gjallë dhe ata që do të lindnin, do ta preknin patjetër . Mbase në një cep rruge do të ketë mbetur dhe pjesa tjetër e këmishës së Agushit. Patjetër që kishte mbetur dhe Nënë Nazua nuk do të ishte aty. Po kënga do të ishte më shumë se amanetet që thuhen në heshtje të madhe pranë shtratit apo në kohët tona dhe para noterëve zyrtarë me vula të thata e të njoma dhe me firma të vëna nga dëshmitarët apo me një njollë boje që vihet në dorën e analfabetëve. Po kënga e Nazos edhe sot është si flutur, si pëllumb, si bolori:
O Agush, o trëndafil,
Ç’ish ta prishën bukurinë!
Tiranë, korrik 2017
